longreads – The Social Writer

Het klinkt misschien clichématig, maar als je een Russische vriendin hebt krijg je de familie er gratis doch verplicht bij. Dit heeft natuurlijk veel voordelen, maar ook zeker nadelen. In Kaliningrad werden deze uitersten nog eens extra benadrukt, want op de dag van aankomst stond de telefoon al roodgloeiend met belletjes van verre (aangetrouwde) tantes en ooms.

Het maakt in Rusland waarschijnlijk niet uit hoeveel tijd je aan familiebezoeken besteedt, het lijken er nooit genoeg te zijn. Ook maakt het niet uit of je ze ooit eerder hebt gezien; familie is familie. Ten tijde van de Sovjetunie zijn veel families versnipperd en verspreid geraakt. Dit kwam bijvoorbeeld doordat de vader werk diende te vervullen in een staatsfabriek, een paar duizend kilometer verderop.

Door de grote afstanden is het mogelijk om in hetzelfde land wonen als je bloedverwanten, zonder ze ooit gezien te hebben. Kortstondige ontmoetingen als peuter tellen niet mee. Omdat veel familie in Kaliningrad woont en wij er toch waren, is het op zijn zachtst gezegd beledigend om niet ‘even’ een dagje langs te komen. Zodoende besloten we even op de koffie te gaan bij een tante. Dit werden uiteindelijk vier dagen. Waarvan er natuurlijk niet één zonder alcohol.

Het hoogtepunt (of dieptepunt) van het bezoek, in termen van alcoholinname, was toen we de opa van mijn vriendin onze condoleances kwamen brengen. Hij had een paar maanden terug zijn vrouw verloren aan een hartstilstand. Opa woont sindsdien alleen in een klein appartementje in een buitenwijk van de stad. Ze zijn 55 jaar getrouwd geweest.

Een duizelingwekkend getal, waar ik me niks bij voor kan stellen. Ik speelde nog in de zandbak toen zij hun 25 jarige jubileum vierden. Je kunt je misschien voorstellen hoe erg ik ernaar uitkeek om op visite te komen bij deze rouwende Rus. Zowel mijn levenservaring als verlieskunde vaardigheden zijn verreweg ontoereikend om deze man enige waardevolle steun te kunnen bieden. Het beloofde een aangrijpende, aangeschoten middag te worden. Ik hield mijn hart vast.

Vanuit ons naïeve idee om een uurtje bij hem op de koffie te gaan, hadden we voor de gelegenheid wat gebakjes meegenomen. Bij aankomst in het kleine appartementje werd echter duidelijk dat opa heel andere plannen voor de daginvulling had. Zonder te glimlachen deed hij open. En in plaats van eerst de meegebrachte koffie met gebak te nuttigen, zette hij een fles wodka neer.

Dit geheel werd aangevuld met blokjes puur varkensvet, droog brood en een wat rauwe ui. Dit is in Rusland vooral bij de oudere generatie een delicatesse (of het enige voorhanden) wanneer er wordt gedronken. Mogelijkerwijs omdat het varkensvet zowaar nog onsmakelijker is dan de wodka. We zaten een poosje in ongemakkelijke stilte.

Nadat de eerste glaasjes wodka en wat stukken rauwe ui waren genuttigd (de varkensvet probeerde ik uit te stellen), verdween opa in een andere kamer. Daar frommelde hij wat in een kast en kwam terug met een oude foto van zijn pas overleden vrouw. Hij vertelde hoe ze elkaar ontmoet hadden toen ze nog tieners waren. Dit was ten tijde van het communisme, ongeveer zestig jaar geleden. Het gesprek viel op sommige momenten stil aan het kleine keukentafeltje, waarna er weer wat wodka werd bijgeschonken.

Of het nou door de alcohol aangewakkerd werd of niet, het was zwaar om te aanschouwen dat hij zijn tranen soms niet kon inhouden. Een ooit zo trotse man, zijn vrouw en daarmee zijn levensdoel ontnomen. Als je nog niet zo goed Russisch spreekt, is het moeilijk om op zulke momenten je medeleven te uiten zonder iets verkeerds of ongemakkelijks te zeggen. Helemaal als je uit beleefdheid stukken varkensvet naar binnen probeert te schrokken.

In zulke gevallen blijkt wodka een goede vriend, vooral omdat je met iedere slok beter Russisch lijkt te kunnen spreken. Zelfs de eigenaardige borrelsnacks leken door de alcohol even niet naar rubber te smaken. Dit maakt de interessante voedselkeuze van Russen wellicht wat begrijpelijker. De tijd begon te vliegen want plotseling waren we 2 uur verder en de fles was leeg. Met veel moeite voorkwamen we dat er een nieuwe werd geopend.

We besloten in beschonken toestand wat fotoalbums te bekijken met begeleidende woorden van opa. Het besef kwam op kortstondige momenten dat ik me eigenlijk in een tamelijk surrealistische situatie bevond; Op een snikhete middag stomdronken door fotoalbums van een rouwende oud-sovjet gediende bladeren, begeleid door hier en daar een (halfbakken Russisch) woord van medeleven.

De ervaring leert dat verzetten tegen de wodka doorgaans geen zin heeft, vooral niet bij een eerste ontmoeting. Misschien is het met wat slimmigheidjes echter mogelijk de schade beperkt te houden, ook al is me dat deze keer wederom niet gelukt.

Van links naar rechts: Opa’s zoon, Ik, Opa.

© Stefan Hoekstra/The Social Writer, 2019. Unauthorized use/and or duplication of this material without express and written permission from the site’s author and/or owner is strictly prohibited. Excerpts and links may be used, provided that full name and clear credit is given to Stefan Hoekstra and The Social Writer with appropriate and specific direction to the original content.

Er zijn verschillende mogelijkheden om Rusland te doorkruizen. De slaaptrein is daarvan misschien wel de meest bekende. De Transsiberië express, Transmongolië express, Beijingexpress, Transmantsjoerije-express, en de Noord-Korea express. Het zijn allemaal benamingen voor min of meer hetzelfde; jezelf voor een aantal dagen opsluiten in een piepende en krakende cabine, meestal zonder privacy. Het achterliggende idee luidt dat de reis belangrijker is dan de bestemming.

Deze routes worden natuurlijk ook door Russen afgelegd. Vaak maar voor een klein deel. Voor vele Russen is de trein het enige betaalbare vervoersmiddel om bijvoorbeeld familie te bezoeken. Mensen met een dikkere portemonnee, meestal uit westerse landen, hebben echter de mogelijkheid om een pakket te boeken. Dit is inclusief treinkaartjes, visum, hotelovernachting en vliegreis naar Moskou. Daarmee is het een van de weinige treinreizen die niet in de trein begint, maar in het vliegtuig. De redenering dat de reis belangrijker is dan de bestemming, die toch de drijfveer moet zijn voor een reis door het eentonige Russische landschap, wordt voor de gemakkelijkheid maar even vergeten.

Tussenliggende landen zoals Wit-Rusland of Letland zijn daarom slechts kortstondig vanuit het vliegtuigraampje te aanschouwen. Potentieel interessante plekken in deze landen drijven dan reddeloos voorbij, terwijl het vliegtuig met hoge snelheid de hoofdstad Moskou nadert. Aldaar zal voor de meeste reizigers met zo’n pakket de échte reis beginnen. Het achterliggende idee dat de reis belangrijker is dan de bestemming, treedt pas in werking in Moskou.

We verveelden ons dood in Nabareznije Chelny. En ik moest zo nodig naar Wolgograd. Vanuit financieel oogpunt was de trein de beste optie om de anderhalf duizend kilometer te overbruggen. Maar we zouden de echte prijs op een andere manier betalen (een gouden regel wanneer iets goedkoop is in Rusland, je betaalt door te lijden.) Het beginpunt van dit traject lag in Perm en eindigt in de buurt van Sochi, een reis van ongeveer tweeduizend kilometer. Zoals gezegd, zouden wij de helft van dit traject meerijden, van Chelny tot Wolgograd.

Op de vroege ochtend van ons vertrek hadden sommige medepassagiers er al een nacht op zitten en ontwaakten al gapend toen wij wat luidruchtig de wagon binnenkwamen. Het is in Rusland heel gebruikelijk voor doorsnee gezinnen om op deze manier op vakantie te gaan. Veelal gaat de reis naar een van de vele toeristische badplaatsen aan de Zwarte Zee.

Want gek genoeg grenst het reusachtige vasteland van Rusland bijna niet aan wateren die voor toerisme geschikt zijn, waardoor alle binnenlandse vakantiegangers aangewezen zijn op dit volgebouwde stukje kust. Veel toeristen komen uit duffe industriesteden zoals Perm of Izhevsk. Ze verruilen daarom hun grijze Sovjet flats in de stad voor grijze Sovjet hotels aan het strand. De heenreis duurt net zoals de terugreis tweeënhalve dag (60 uur). Je moet er wat voor over hebben.

De eerste twee uur op het spoor ben je meestal nog wel opgewekt en enthousiast over de reis. Maar al snel wordt dit minder. En na een tijdje is het moeilijk te geloven dat je ooit op de bestemming aan zult komen. Een paar uur op het spoor hoeft overigens niet te betekenen dat de trein daadwerkelijk gereden heeft. Ongeveer vijftig procent van de tijd staat hij namelijk stil op een verlaten rangeerterrein, zonder duidelijke reden.

Om de verveling aan boord tegen te gaan wordt er gegeten. Daarom brengt bijna iedereen in de cabine een jaarvoorraad aan voedsel mee. Thuis klaargemaakte kippenpoten met gekookte eieren zijn in Rusland het meest populair, wat in onze cabine zorgde voor een interessante geuren combinatie. Om tussen de vette kippenpoten door niet te verhongeren, worden er enorme aantallen zonnebloempitten of gedroogde vis genuttigd, meestal weggespoeld met anderhalf liter bier.

Wie van een treinreis in Rusland een spectaculair noch afwisselend uitzicht verwacht, zit er lichtelijk naast. Het eentonige landschap heeft op sommige momenten zelfs een hallucinerend effect op je perceptie van de werkelijkheid. Na een tijdje kon ik de ontelbare rijen berkenbomen niet meer van elkaar onderscheiden en versmolt het geheel tot één lange boom. En soms lijkt het alsof er een soort 3D poster op het raam geplakt zit. Het draagt allemaal niet bij aan de hoop dat de reis enigszins vordering maakt.

Het is in de slaaptrein een zeldzaamheid wanneer de toilet niet bezet, kapot of verstopt is. Die fungeert immers als spoelkeuken, douche, baby-verschoonplaats, rookruimte, wasserette, ontmoetingsplaats, telefoon-oplaadplaats, afvalbult en kleedkamer. Een uitkomst hiervan is dat na een dag reizen ook de verstopte toilet bijdraagt aan de geuren combinatie in de heter wordende cabine.

Mede door mijn sukkelige Russische taalkennis en lange benen was het voor medepassagiers, en met name kinderen makkelijk om mij te ontmaskeren als westerling. Dit is in Rusland doorgaans problematisch. Door gebrek aan geografische en antropologische kennis zeggen ze dan; ‘’kijk mama! een Amerikaan!’’ omdat ik toevallig Engels sprak.

Vanaf het moment dat die constatering is gemaakt, ben je voor de rest van de reis een attractie. Je hebt dan dezelfde status in rangorde als een Giraffe of Olifant in een dierentuin en krijgt de bijbehorende behandeling. Mijn inlevingsvermogen ten opzichte van circusdieren is aanzienlijk gegroeid.

De nacht in een slaaptrein is, als je geluk hebt, tamelijk onschuldig. Terwijl je wegdommelt in een lichte roes, zijn aankondigingen te horen van compleet onbekende stations. Pas dan doordringt je hoe groot Rusland is. Op vreemde plaatsen stopt de trein dan een half uur of langer, om families met grote boodschappentassen uit te laden. Toch is er één noemenswaardige bedreiging voor een goede nachtrust. En dat heeft alles te maken met een kind dat nog niet zindelijk is, en een potje. Die reizen meestal met een oma, die vervolgens gewend is om op fabriekstijden te ontwaken en het kind aan een zindelijkheidstraining te onderwerpen.

Wanneer het ochtendgloren is aangebroken, is het landschap veranderd van saaie begroeiing naar saaie vlaktes. Geleidelijk aan stijgt de temperatuur in de cabine. Een deel van het traject gaat namelijk dwars door de steppes van Kalmukkië, die ik graag de oven van Rusland zou willen noemen. Temperaturen van rond de vijftig graden zijn er geen zeldzaamheid. En er staan tempels. Opeens verlang ik weer naar die rij mooie groen-witte berkenbomen van weleer, totdat een norse conducteur iets in onze richting schreeuwt. We zijn in Wolgograd aangekomen, na 22 uur. In ons geval was de bestemming belangrijker dan de reis.

Wolgograd was voor ons de eindbestemming. Maar sommige arme zielen waren nu slechts halverwege. Voor het groepje overlevenden van deze erbarmelijke rit wacht een verdiende vakantie aan de Russische variant van de Costa Brava. Maar die dient vooral als mentale voorbereiding op de even lange terugreis. Voor sommige Europeanen is de transsiberië express het ultieme avontuur, voor ons was het bescheiden stukje naar Wolgograd meer dan genoeg.